Ngā Hokonga Whenua
I roto i ngā tau i mua i ngā 1870, i piki te noho a te ngā mihinare, ngā kaikeri kāpia, ngā kaihoko harakeke me te papa rākau, me te hunga whakarato pērā i ngā kaihoko toa, ki ngā whenua o Te Roroa.
I ngā 1870 i tīmata ngā whiriwhiringa mō te hokonga o ngā takiwā nunui o te whenua o Te Roroa ki te Karauna. I raro i te Tiriti o Waitangi, i whai te Karauna i te kōwhiringa tuatahi ki te hoko whenua i hiahia ngā kaipupuri whenua Māori ki te hoko. I hiahiatia e Te Roroa kia hoko nā te mea i hiahia rātou kia tokomaha anō ngā Pākehā e haere mai ana ki te noho tahi me rātou, me te aha, ka whakaratohia ngā rawa me ngā ratonga hou ki ō rātou hapori.
Mai i te tau 1870, i kaikā te Karauna kia tere te hoko mai i ētahi atu whenua i runga i te utu iti rawa hei whakawhanake i te mahi pāmū me te ngāherehere. I tukuna ngā kaiwhakarite hoko whenua a te Karauna kia whakawhere i a ngāi Māori kia hoko. He moni ā rātou kia āhei te utu i te tamana ki ngā tāngata takitahi kia whakatenatena i a rātou ki te hoko i ō rātou whenua.
I hiahia te Karauna ki te hoko i te nuinga o ngā whenua o Te Roroa. E pai ana Te Roroa kia hoko, engari i hiahia rātou kia puritia tonutia e rātou ētahi wāhi tauwhāiti - ngā wāhi tapu, ngā mahinga kai tuku iho, me ngā papakāinga - ā, kia kaua e hokona.
He Pēhea i Tohua ai ngā Rohenga
I whakarite ngā rangatira Māori i ngā 'mahere ā-waha' ki te tohu i ngā rohenga o ō rātou whenua. I mau tonu ngā ingoa o ngā tohu whenua hira i roto i te maumahara o te iwi mā ngā pūrākau i kōrerotia mō ngā tūpuna nāna ēnei i whakaingoa me ngā take i whakaingoatia ai. Nā reira, i mōhio ngā tāngata ki ō rātou whenua, ā, ka kōrerotia, ka 'whakamaheretia' hoki mā te kōrero i ēnei pūrākau. E rua ngā take o tēnei 'mahere ā-waha': i tohu i ngā āhuatanga matua me ngā rohenga o te whenua, ā, i whakaora tonu i te hītori o te iwi.
Engari, ko ngā Pākehā i haere mai ki Aotearoa, i mau mai i te mahi tuku iho o te Pākehā o te waihanga mahere. I hopu rātou i ngā rohenga ōkawa me ngā āhuatanga matua o ngā takiwā whenua mā te tuhi i ngā rārangi, ngā tohu, me ngā kupu i runga i te pepa. Kāhore e kitea ana te āhuatanga whaiaro i runga i ngā mahere a te Pākehā i tō ngā mahere ā-waha a te Māori.
Te Mahi a te Native Land Court
He rerekē ngā waiaro a ngāi Māori ki te whenua i te huatau o te Pākehā o te puritanga. Ki te Māori, nō te iwi katoa te whenua mō āke tonu atu. I riro te whenua i te hunga e noho ana i runga i te whenua, ā, e mahi ana i runga i te whenua i ō rātou tūpuna, tae atu ki Papatūānuku. Ki te Māori ko rātou ngā kaitiaki, ngā tarahitī rānei o te whenua, e puritia ana ā-kiritōpū nei me te manaaki hei painga mō ngā whakatupuranga e heke mai nei. I te hokonga o te whenua e Te Roroa, i whakapono rātou i pupuri tonu rātou i tō rātou hononga ā-wairua ki te whenua, ā, ko rātou tonu hei kaitiaki o te whenua haere ake nei.
Ina hiahia ngā kaipupuri whenua Māori kia hoko i te whenua, ka kī te ture me tono rātou ki te Native Land Court i te tuatahi ki te rēhita i tō rātou puritanga. I muri iho, me wea te whenua, ā, mā te kōti e whakatau ko wai ngā kaipupuri whenua ōkawa. Ka mutu ana tēnei ka taea te hoko.
I tēnei wā, i te wā i whakatau te Native Land Court nō wai tētahi poraka whenua, ka rēhitatia te puritanga o te poraka ki ngā ingoa o ngā 'kaipupuri whenua' 10 anake. Ehara pea ēnei tāngata 10 i ngā tāngata i whakamanatia i raro i ngā tikanga tuku iho kia riro i te kaitiakitanga o te whenua, engari nā runga anō i te pūnaha rēhita ka whakamanatia rātou i raro i te ture kia hoko i te whenua. I ngaro i te katoa kāhore i whakaingoatia i roto i taua kaipupuri whenua 10 tō rātou whenua ā-iwi.
